ماه مبارك رمضان حقيقت و باطني دارد كه اين حقيقت در قيامت ظهور مي‌كند.

امام سجاد(ع) اين ماه مبارك را عيد اولياء‌الله مي‏داند. در صحيفه سجاديه دعايي هست‏به نام دعاي وداع ماه مبارك رمضان.فرازهايي از اين دعا را كه امام سجاد(ع) در آخر ماه رمضان ايراد فرموده‌اند، به تفسير و توضيح آيت آلله جوادي آملي با هم مي خوانيم:

در مقدمه اين دعا، حضرت سجاد(ع) نعمت‏هاي الهي را مي‏شمارد و اينكه بخشش‏هاي خداي سبحان ابتدايي است، نه از روي استحقاق. بعد از آن مقدمه مي‏فرمايد: يكي از بهترين بخشش‏هاي خداوند سبحان، ماه مبارك رمضان و روزه در اين ماه است: «و انت جعلت من صفايا تلك الوظائف و خصائص تلك الفروض شهر رمضان... و قد اقام فينا هذا الشهر مقام حمد و صحبنا صحبه مبرور.»

خدايا، نعمت‏هاي فراواني به ما دادي؛ يكي از آن برجسته‏ترين نعمت‏ها ماه مبارك رمضان است و يكي از بهترين فضيلت‏ها روزه اين ماه است كه نصيب ما كردي. و هيچ زماني به عظمت زمان ماه مبارك رمضان نيست، گذشته از آنكه شب قدر را در آن قرار دادي، اين ماه را ظرف نزول قرآن كريم قرار دادي كه اين فيض در اين ماه نازل شده است، اگر كسي با قرآن باشد همراه قرآن بالا مي‌رود، و اين را بر ملت مسلمان منت نهادي، زيرا ديگر ملل در ماه مبارك رمضان روزه نمي‏گرفتند و اين نعمت را مخصوص مسلمين كردي. و اين ماه مبارك در بين ما اقامت داشت و جاي حمد و ثنا بود؛ زيرا به همراه خودش رحمت آورد و رفيق بسيار خوبي براي ما بود. ما در صحبت‏با او به فضايل و نعمت‏هايي رسيديم. دوستي بود كه به همراهش رحمت و مغفرت و بركت آورد.

«و اربحنا افضل ارباح العالمين‏»؛«ماه رمضان‏» برترين سودهاي جهانيان را به ما ارزاني داشت كه هيچ تاجري در هيچ گوشه دنيا نبرده است. هيچ كسي در سراسر عالم به اندازه ما از اين ماه مبارك رمضان استفاده نكرد. اگر انسان مسافري است كه سفر ابد در پيش دارد، ره‏توشه آن سفر ابد را بايد همين چند روز تهيه كند و اگر درهاي آسمان به چهره مؤمن باز مي‌شود و اگر مؤمن مي‏تواند با وارستگي به باطن عالم راه پيدا كند و اگر بهترين فرصت ماه مبارك رمضان است؛ پس بهترين سود را ماه مبارك رمضان و اهلش دارند.

آنها كه اهل سير و سلوك‏اند، اول سالشان ماه مبارك رمضان است؛حساب‏ها را از ماه مبارك تا ماه مبارك بررسي مي‏كنند كه ماه مبارك رمضان گذشته، چه درجه‏اي داشته و امسال چه درجه‏اي دارند؟ چقدر مطلب فهميده و چقدر مسائل براي آنها حل شده است؟ چقدر در برابر گناه قدرت تمكين داشته و چقدر در برابر دشمن، قدرت تصميم دارند؟ ماه مبارك رمضان براي سالكان الي‌الله، ماه محاسبه است؛ لذا امام سجاد(ع) فرمود: هيچ كس در سراسر جهان به اندازه ما در اين ماه استفاده نكرد.

«ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده و نحن مودعوه‏»؛ اين ماه بعد از آنكه پايانش فرا رسيد، از ما مفارقت و هجرت كرد و ما را تنها گذاشت و ما الان اين ماه را وداع مي‏كنيم. چه وداعي؟ وداع تشريفاتي؟ نه، وداع با دوست عزيزي كه مفارقتش براي ما توانفرساست. آنكه اهل معنا بود خيرش در اين ماه بيشتر شد؛ آنكه گرفتار گناه بود گناهش در اين ماه كمتر شد. فرمود: ما كسي را وداع مي‏كنيم كه رفتنش براي ما عظيم و سخت است و ما را غمگين كرد؛ اين ماهي بود كه شب و روزش رحمت‏بود.

بزرگان فقه ما همچون «مرحوم صاحب جواهر» و «سيد محمد كاظم‏» صاحب «عروه الوثقي‏» و ديگران در كتاب‏هايشان هست كه در فضيلت روزه گرفتن، همين بس كه انسان از نظر ترك بسياري از كارها شبيه فرشته مي‌شود. همين كه انسان از شكم رها شد، يك مقدار به فرشته شدن نزديك مي‌شود. «و اوحشنا انصرافه عنا» و از اينكه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما دوست رئوف و مهربان و پربركتي را از دست مي‏دهيم، لذا ما به وحشت افتاديم؛ آخر ماه مبارك رمضان كه مي‏شد احساس غربت مي‏كردند. سلام بر تو‌اي عيد اولياي خدا.

«و لزمنا له الذمام المحفوظ و الحرمه المرعيه و الحق المقضي‏»؛ ما بايد حقي كه او به عهده ما دارد رعايت كنيم؛ حرمتي كه در پيش ما دارد بايد ارج بنهيم، بايد به تعهدي كه بين ما و اوست وفا كنيم.

«فنحن قائلون السلام عليك يا شهر‌الله الاكبر يا عيد اوليائه‏»، آن گاه چون اين دوست عزيز از ما مفارقت مي‌كند، ما در آخر ماه مبارك اين چنين مي‏گوييم: سلام بر تو‌اي بزرگ‏ترين ماه كه به خدا انتساب داري و سلام بر تو‌اي عيد اولياي الهي. اين سلام توديع است، چون تنها ماهي كه اسمش در قرآن كريم است ماه مبارك رمضان است.

«السلام عليك من شهر قربت فيه الامال و نشرت فيه الاعمال‏»؛ سلام بر ماه آرزوهاي مشروع و اعمال مرفوع. سلام ما بر تو‌اي ماهي كه آرزوها در اين ماه نزديك شد و ما فهميديم كه چه بخواهيم، لذا آرزوهاي طولاني نمي‏طلبيم. و از طول امل آزاد شديم و بر آمدن آرزوهاي مشروع ما نزديك شد. در همين دعاي سحر ماه مبارك رمضان، امام سجاد(ع) به ما آموخته كه به خدا عرض كنيم: خدايا، آنها كه تو را نمي‏شناسند و عبادت نمي‏كنند، آنها را روزي مي‏دهي و اين همه مار و عقرب‏ها را خدا تأمين مي‌كند، پس حيف است كه انسان تمام حاجت‏ها را در محور ماده و ماديات خلاصه كند. امام مي‏فرمايد: سلام بر اين ماه كه فهميديم در اين ماه از خدا چه بخواهيم.

آرزوهاي طولاني نداشته باشيم، بلكه چيزي بخواهيم كه براي ما بماند. اين چنين نيست كه اگر انسان روح بلند نداشته باشد، به او خوش بگذرد يا اگر روح بلند و عظيم داشت در جهان تلخكام باشد. انسان اگر ذهن و جانش را به چيز درستي مشغول نكند، او آدم را به چيز نادرستي مشغول مي‌كند؛ تا آدم اين نفس و ذهن و مركز انديشه را مشغول نكند او آدم را مشغول مي‌كند.

«السلام عليك من قرين جل قدره موجودا و افجع فقده مفقودا»؛ سلام بر تو‌اي نزديكي كه وقتي بودي گرامي بودي و حال كه در آستانه رفتن هستي، رفتنت فاجعه است و ما را غمگين مي‌كند همچون كسي كه عزيزترين عضو خانواده‏اش را از دست‏بدهد. «و مرجو آلم فراقه‏»؛ سلام بر تو‌اي تكيه‏گاه اميد كه در هنگام مفارقت، ما را متالم و رنجور كردي. آن ماه كه در جان انسان رسوخ داشت، وقتي از جان فاصله مي‏گيرد جايش را غم پر مي‌كند. آن فهميدن‏ها و صفاي ضمير ديگر نيست. آن نشاطي را كه انسان در ماه مبارك رمضان براي نثار و ايثار دارد در غيرماه مبارك رمضان ندارد. اگر انسان در اين ضيافت‏حق از خدا، غنا و بي‏نيازي طلب كند، چيزي او را به خود متوجه و مشغول نمي‌كند؛ نه از كسي مي‏ترسد و نه از بذل جان دريغ مي‌كند.

«السلام عليك من اليف آنس مقبلا فسر و اوحش منقضيا فمض‏»؛ سلام بر تو‌اي دوست‏با الفت كه وقتي آمدي، ما را مسرور كردي و وقتي رفتي، ما را گداختي و رفتي، داغ زدي و رفتي! اين حرف، حرف يك انساني است كه با باطن روزه اين ماه و با باطن ليله قدر در تماس بوده است.